"- Həyata gələcək körpənizin gözləri mavi, boyu uzun olsun? Bəs saçları nə rəng olsun? - Əsas odur ki, sağlam olsun! Əgər belə düşünürsünüzsə, o zaman sadəcə mövcud mutasiyaları redaktə edək". Böyük ehtimal illər sonra sizə bu suallar veriləcək və bənzər dialoqları eşidəcəksiniz, çünkü artıq CRISPR/Cas9 texnologiyası var!
CRISPR/Cas9 texnologiyası bakteriyaların immun sisteminə əsaslanan və ali orqanizmlərin genomlarını redaktə edə bilən yeni bir texnologiyadır. CRISPR/Cas9-un iş mexanizmi bakteriyalarda və onların viruslara qarşı qorunma sistemlərində tədqiq edilmişdir. Viruslar bununla fərqlənirki, digər canlı hüceyrələrdə mövcud ola bilir və öz DNT-ni daşıyıcı orqanizmlərə yerləşdirə bilirlər. Bakteriyalar qarşılaşdıqları bütün virusları qısa palindromik təkrarlardan (Сlustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) ibarət olan bir RNT molekulu şəklində yaddaşlarında saxlayırlar. Komplementarlıq prinsipindən istifadə edərək, bakteriyalar yaddaşındakı viruslara uyğun bölgələri tanıyaraq Cas9 proteininin köməyi ilə DNT-dəki viral hissəni kəsirlər.
Bu texnologiya aşkar olunduqdan sonra, elm adamları bunu ali orqanizmlərdə istifadə etməyə çalışdılar. 2013-cü ilin əvvəlində bir neçə qrup göstərmişdir ki, CRISPR/Cas sistemləri yalnız bakteriya hüceyrələrində deyil, eyni zamanda ali orqanizmlərdə də işləyə bilər, beləliklə, CRISPR/Cas sistemləri yanlış gen sekanslarını redaktə etməyə və beləcə irsi insan xəstəliklərini müalicə etməyə imkan verir.
Əlbətdəki bu inanılmazdır, amma CRISPR-Cas9 texnologiyası hələ də tam dəqiq çalışmır – nukleaza Cas9 kəsilməni və ya əvəzetməni hər zaman düzgün bölgədə həyata keçirə bilmir. Bu halda isə planlaşdırılmamış kəsilmələr təmir prosesində səhvə yol aça bilər və yeni mutasiyaların yaranmasına səbəb ola bilər. Üstəlik, texnologiya xəstəliklərə səbəb ola biləcək qısa tandem (STR) təkrarlarını düzəltmək üçün tətbiq edilmir.
Genomu redaktə etmə imkanı verən bu texnologiyanın istifadəsi, cəmiyyət üçün etik məsələlər yaradır və onun tətbiqi üçün qaydaların formalaşdırılması olduqca vacib bir məsələ halına gəlir.
Yeni texnologiyanın potensial tətbiqləri arasında irsi xəstəliklərin müalicəsi (hemofiliya, beta-talasemiya, əzələ distrofiyası), Onkoloji və Virus infeksiyalarının müalicəsi, o cümlədən HİV vardır. Həmçinin fərqli potensialda tətbiqlər də mövcuddur. Məsələn, multifaktorial xəstəliklərə qarşı mübarizə (diabet, şizofreniya və s.) və ya uşaqlarda müəyyən bir görünüşü seçmək üçün süni mayalanmada embrionun redaktə edilməsi. Məhz bu nöqtədə olduqca çox etik məsələ ortaya çıxır, hansılar ki, artıq müzakirə edilir, lakin
indiyə kimi dünya ictimaiyyətinin fikir birliyi əldə olunmayıb.
Bəs hansı hallarda genomu redaktə etmək olar, hansı hallarda isə olmaz? Dünyada bununla bağlı hələki ümumi bir mövqe olmadığı üçün, hər bir ölkə bu məsələni öz yolu ilə həll edir.
CRISPR texnologiyası artıq İngiltərə və Çində embrionların genomunu redaktə etmək üçün istifadə edilmişdir (yalnız tədqiqat məqsədləri üçün). 2016-cı ilin yay aylarında isə ABŞ, CRISPR/Cas9-un klinik təcrübələrinin başlamasını elan etdi. "Sputnik 2.0" adlanan postgenomik texnologiyalar yarışında isə hələki Çin liderlik edir.
Qəribədir ki, hələ 1931-ci ildə ingilis yazıçı Oldos Hakslinin " Cəsur Yeni Dünya" romanında genomun redaktə olunabiləcəyi haqda yazılmışdı.
Linklər: